O ubezwłasnowolnieniu mówi przede wszystkim art. 13 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z jego treścią ten, kto ukończył trzynaście lat może zostać całkowicie ubezwłasnowolniony jeśli z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub zaburzeń psychicznych innego rodzaju nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem. Wskazanie jako „innych zaburzeń” narkomanii i „pijaństwa” (dawne określenie choroby alkoholowej) ma jedynie charakter przykładowy, na co wskazują słowa „w szczególności”. Zgodnie z § 2 omawianego przepisu, dla osoby wobec której sąd orzekł całkowite ubezwłasnowolnienie należy ustanowić opiekę, chyba że ubezwłasnowolniony pozostaje jeszcze pod władzą rodzicielską.
W jakich sytuacjach sąd orzeknie ubezwłasnowolnienie całkowite?
Dobrze pamiętać, że podstawowym wymogiem, nie wymagającym badań lekarskich lub psychologicznych jest ukończenie 13 roku życia. Oprócz tego wymagane prawem przesłanki to występowanie choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innych zaburzeń oraz niemożność kierowania przez chorego swym postępowaniem.
Wymóg wieku wprowadzono, gdyż osoby poniżej 13 lat są pozbawione zdolności do czynności prawnych ex lege. Z takich samych względów ubezwłasnowolnienie częściowe można orzec wyłącznie gdy chory jest pełnoletni. Wcześniej jego zdolność do czynności prawnych jest i tak ograniczona.
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na instytucję kuratora osoby niepełnosprawnej, znaną jeszcze prawu rzymskiemu, a obecnie ujętą w art. 183 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (łac. curator debilis). Nie jest ona substytutem ubezwłasnowolnienia, lecz winna być zastosowana, gdy mamy do czynienia z inną ułomnością niż te stanowiące przesłanki ubezwłasnowolnienia. Jeżeli mamy do czynienia z niedołęstwem wywołanym wypadkiem lub podeszłym wiekiem, zwykle lepszym rozwiązaniem jest skorzystanie z art. 183 k.r.o. Ubezwłasnowolnienie zwykle okaże się konieczne przy pogłębiającej się demencji (np. choroba Alzheimera) lub starczym zespole psychoorganicznym. W każdym wypadku sąd winien kierować się interesem osoby chorej (zob. np. o sprawach majątkowych postanowienie SN z 17 lutego 1981 r., II CR 11/81).
Samo zdiagnozowanie i utrzymywanie się choroby psychicznej, a nawet pogorszenie stanu zdrowia (np. epizody psychozy), nie wystarcza do orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego. Konieczny jest związek między objawami choroby (np. epizody manii i depresji w chorobie afektywnej dwubiegunowej) a niemożnością kierowania swym postępowaniem przez chorego (zob. np. post. SN z 6 czerwca 2017 r., I CSK 331.17). By rzeczywiście ustalić, czy jednostka nie może kierować swymi działaniami, należy przenalizować jej procesy poznawcze, stan emocjonalny, zdolność pojmowania sensu swych działań i planów oraz strukturę osobowości. W wypadku upośledzenia umysłowego konieczne jest ustalenie jego stopnia.
Jakie są skutki ubezwłasnowolnienia przewidzianego w art. 13 k.c.?
Zwykle skutki te dzieli się na dwie kategorie: skutki szczególne, które dotyczą poszczególnych dziedzin życia oraz skutki ogólne.
Najważniejszym ogólnym skutkiem ubezwłasnowolnienia jest zmiana dotychczasowego statusu prawnego osoby chorej. Traci ona zdolność do czynności prawnych czyli do składania oświadczeń woli skierowanych na wywołanie skutków prawnych. Przede wszystkim nie może zawierać umów, zatem dysponować swoim majątkiem czy np. uzyskać zatrudnienia (art. 300 Kodeksu pracy). Jeśli nie podlega władzy rodzicielskiej, ustanawia się w jej interesie opiekuna, który staje się jej przedstawicielem ustawowym.
Jednym z kluczowych skutków szczególnych jest przewidziany w art. 11 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zakaz zawarcia małżeństwa. Warto nadmienić, że małżeństwo takie może być unieważnione na żądanie każdego z małżonków, jednak nie można go unieważnić tytułem ubezwłasnowolnienia, jeśli ubezwłasnowolnienie uchylono (art. 11 § § 2 i 3 k.r.o.). Z gospodarczego punktu widzenia znaczenie ma np. zakaz bycia prokurentem.
Skutki ubezwłasnowolnienia całkowitego powstają, gdy orzeczenie stanie się prawomocne, zatem w momencie, gdy nie przysługuje od niego środek odwoławczy (tu: apelacja) bądź innych środek zaskarżenia (art. 363 § 1 k.p.c.). Orzeczenie to ma również przymiot tzw. rozszerzonej prawomocności. Oznacza to, że odnosi ono skutek zarówno wobec uczestników postępowania jak i osób trzecich (zob. np. postanowienie SN z 3 grudnia 1971 r., III CRN 361/71).
Na podstawie:
P. Nazaruk [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. J. Ciszewski, Warszawa 2019, art. 13.
M. Pilich [w:] Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz do wybranych przepisów , red. J. Gudowski, LEX/el. 2018, art. 13